Wielu uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (NI) funkcjonuje w rzeczywistości, która rzadko daje im realny wpływ na własne życie, zarówno w szkole, jak i poza nią. Ich dni są skrupulatnie zaplanowane przez dorosłych, a decyzje podejmowane za nich. W efekcie wielu z nich przestaje wierzyć, że ich zdanie ma znaczenie. To prowadzi do bierności, wyuczonej bezradności i spadku motywacji wewnętrznej, czyli tej, która sprawia, że chcemy coś robić dla siebie, a nie dla nagrody czy pochwały.
Tymczasem, jak pokazują badania, motywację wewnętrzną można skutecznie rozwijać. Kluczem jest nauczanie samostanowienia.
CZYM JEST SAMOSTANOWIENIE?
Samostanowienie (ang. self-determination) to umiejętność podejmowania decyzji, planowania, wyrażania własnych potrzeb i oceniania swoich działań. To prawo do bycia podmiotem, nie tylko odbiorcą pomocy. Michael L. Wehmeyer, jeden z głównych autorów koncepcji Self-Determination Instruction (SDI), podkreśla:
„Uczenie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną umiejętności samostanowienia to nie przywilej, to warunek ich pełnego uczestnictwa w życiu.”
NA CZYM POLEGA INTERWENCJA SDI?
Program SDI to zestaw praktycznych działań, które można wprowadzać w codziennej pracy szkolnej. Jego trzy główne filary to:
- Ustalanie własnych celów
Uczeń:
– określa, czego chce się nauczyć lub osiągnąć,
– formułuje cele krótko i długoterminowe,
– śledzi swój postęp.
Przykład z praktyki:
„Chciałbym dziś nauczyć się opisać obrazek trzema zdaniami.”
Nauczyciel zapisuje ten cel razem z uczniem i wraca do niego pod koniec lekcji.
- Planowanie działań
Uczeń:
– przygotowuje plan krok po kroku,
– identyfikuje potrzebne materiały i zasoby,
– przewiduje trudności i sposoby ich przezwyciężenia.
Przykład z praktyki:
Uczeń planuje lekcję:
- Przeczytam tekst.
- Zaznaczę trudne słowa.
- Wyjaśnię je z nauczycielem.
- Odpowiem na pytania.
- Samomonitorowanie i samoocena
Uczeń:
– ocenia własne zaangażowanie i wysiłek,
– zapisuje refleksje (np. „co mi się udało?”, „z czego jestem dumny?”),
– korzysta z prostych narzędzi samooceny: skali 1–5, buziek, kolorów, wykresów.
Co pokazują badania?
Badania nad SDI w szkołach specjalnych i zintegrowanych w USA (2000–2010) potwierdziły, że taka forma pracy przynosi wymierne efekty:
| Zakres interwencji | Opis | Efekty (na podstawie badań 2000–2010) |
|---|---|---|
| Ustalanie własnych celów | Uczeń uczy się samodzielnie wyznaczać cele edukacyjne i oceniać postępy. | Wzrost motywacji do nauki Lepsze zrozumienie własnych możliwości |
| Planowanie działań | Uczeń planuje kroki potrzebne do osiągnięcia celu oraz przewiduje przeszkody. | Większe zaangażowanie Rozwój umiejętności wykonawczych |
| Samomonitorowanie i samoocena | Uczeń ocenia własne działania, analizuje sukcesy i trudności. | Większa świadomość siebie Poprawa zachowań prospołecznych |
| Rozwijanie samodzielności decyzyjnej | Uczeń podejmuje decyzje w ramach określonych możliwości i ponosi za nie odpowiedzialność. | Zwiększona pewność siebie Wzrost poczucia sprawczości |
JAK WPROWADZIĆ SDI W PRAKTYCE?
Oto sprawdzone strategie, które można zastosować nawet w klasie z dużym zróżnicowaniem potrzeb uczniów:
- Nauka podejmowania decyzji
- Pytaj: „Co wybierasz?”, „Dlaczego tak?”, „Jak się z tym czujesz?”
- Daj wybór w drobnych sprawach: ołówek czy długopis? praca przy biurku czy na dywanie?
- Ucz refleksji nad skutkami decyzji.
- Rozwiązywanie problemów – model 4 kroków:
- Co się stało?
- Jakie mam opcje?
- Co się stanie, jeśli wybiorę X?
- Co postanawiam?
Trenuj przez historyjki obrazkowe, scenki z życia codziennego, wspólne rozmowy.
- Planowanie razem z uczniem
- Przygotuj plan dnia z miejscem na wybory ucznia.
- Codziennie wybieraj 1–2 aktywności, które uczeń zaplanuje sam.
Cele ucznia zapisuj widocznie – na kartce, tablicy, notesie.
KILKA DOBRYCH RAD NA POCZĄTEK:
- Zaczynaj małymi krokami. Samostanowienie to kompetencja, która rozwija się z czasem.
- Dostosuj formę komunikacji. Używaj symboli PCS, gestów AAC, prostych obrazków, zależnie od możliwości ucznia.
- Buduj strukturę. Dziecko wybiera w ramach jasnych zasad, samostanowienie nie oznacza chaosu.
W świecie, który często mówi uczniom z niepełnosprawnością: „my wiemy lepiej”, program SDI mówi: **„Ty też masz głos.”Dając uczniom realny wpływ na przebieg ich nauki, uczymy ich nie tylko języka, matematyki czy plastyki. Uczymy ich jak żyć, odpowiedzialnie, refleksyjnie i z poczuciem sprawczości.
To nie dodatek do edukacji. To jej sedno.
